Heb jij dat ook wel eens? Dat je op vakantie geweest bent en dat je bij thuiskomst kunt lachen over de reis, maar tegelijkertijd ook wel huilen? Dit had ik bij mijn laatste reis die ik samen met mijn reisvriend Jan en een reisgezelschap van Sawadee maakte. Lachen omdat we zo’n ontzettend leuk gezelschap waren en de reis prachtig was, huilen omdat ik geconfronteerd werd met de gevolgen van een oorlog die mij enorm diep raakte. Graag wil ik deze ervaring aan de hand van mijn foto’s en verhaal met je delen.

Wereldberoemde Stari Most (Oude Brug) in het historische centrum van Mostar. De foto is genomen vanuit de minaret van de Koskin-Mehmed Pasha’s Moskee. Ben jij ooit boven in een minaret geweest? Het was voor mij de eerste keer.

Hoezo Balkan?

Het idee om naar de Balkan te gaan kwam van Jan. Mij leek de bestemming ook wel interessant. Niets meer. We kozen voor een georganiseerde rondreis die in 15 dagen door 4 landen toerde: Kroatië, Bosnië en Herzegovina, Servië en Montenegro. Lekker makkelijk. Overigens zijn Jan en ik de reisgroep vooruit gereisd omdat we graag extra dagen in Dubrovnik (Kroatië) wilden doorbrengen. Maar deze blog gaat alleen over Bosnië en Herzegovina, omdat dit land op mij de diepste indrukken heeft achtergelaten.

Het vertrekpunt van onze rondreis is de luchthaven bij Dubrovnik in Kroatië. Vanaf daar reizen we direct door naar Bosnië en Herzegovina en is de stad Trebinje onze eerste stop.

Rand van de oude binnenstad van Trebinje langs de oever van rivier Trebišnica.

Markt in Trebinje.

Vroege ochtend fotografie in Mostar

Ondanks dat ik totaal geen fotografieplannen had voor deze reis, kon ik het natuurlijk niet laten om naast mijn camera een reisstatief, een groothoekobjectief en een paar filters in mijn koffer te proppen. Gelukkig, want toen we aankwamen in onze 2de bestemming in Bosnië en Herzegovina de historische stad Mostar, bleek deze overlopen te zijn door toeristen. Ik maakte direct mijn plan om de volgende ochtend vroeg bij zonsopkomst te gaan fotograferen. ‘Lekker rustig’, dacht ik. Helaas. Chinezen slapen nooit tijdens hun vakantie…

Nadat het me werkelijk lukte de Chinezen weg te kijken, kwamen de volgende bezoekers alweer over de brug aanhobbelen. Die heb ik in Photoshop maar weggekwast.

Nu ja, als er paarse, groene en rode gevels op de achtergrond staan, mogen er ook wel een paar toeristen in beeld…

Onderdeel van het historische centrum van Mostar.

Zoals je op de bovenstaande foto ziet bestaat de bestrating van het historische centrum uit grote kiezels. Deze zijn ze aan het schoonspuiten, waardoor het nogal glad is. Het lijkt mij niet verstandig om met mijn statief met camera op mijn nek hier naar beneden te glibberen. Dus besluit ik om te lopen via de gewone weg die rond het historische centrum loopt. Ik wil hier toch heen omdat ik de Oude Brug vanaf een andere brug wil fotograferen. En zo kom ik boven aan de straat en schrik me een rotje. Om en om met gewone bewoonde huizen zie ik kapot geschoten gebouwen, waarvan alleen nog gevels staan die vol zitten met kogelgaten en mortierinslagen.

Nog steeds zichtbare oorlogsschade uit de Balkanoorlog (1992-1995) één straat verwijderd van het prachtig opgeknapte historische centrum.

En plotseling sta ik kogelgaten te fotograferen. En ben ik op zoek naar patronen hierin en harde structuren. Van het zachte ochtendlicht heb ik geen notie meer. Ik ben totaal gegrepen door deze o zo zichtbare littekens.

Uiteindelijk kom ik los uit de greep van de kapot geschoten huizen en kogelgaten en haast me naar het uitzichtpunt richting Oude Brug. En warempel een perfect moment. Het zonlicht staat op de achtergrond op de bergen en de brug ligt nog in de schaduw, met het onderstaande effect.

Later lees ik dat de Oude Brug tijdens de Balkanoorlog volledig in puin is geschoten. Na de oorlog hebben duikers de brokstukken opgedoken uit de rivier om her te gebruiken. Maar helaas ging dit niet meer. De brug is met de oorspronkelijke constructie herbouwd met financiële hulp van Turkije.

De wederopstanding van Sarajevo

Vanuit Mostar reizen we door naar hoofdstad Sarajevo. De stad heeft de afgelopen 110 jaar veel meegemaakt: zo werden hier in 1914 de aartshertog Frans Ferdinand en zijn vrouw vermoord, wat naar zeggen de eerste wereldoorlog inluidde. In 1984 werden hier de Olympische Winterspelen gehouden waardoor ogen uit de hele wereld op de stad gericht waren. En vervolgens wordt het nog geen 10 jaar later onderdeel in de Balkanoorlog en 3 jaar lang beschoten door de Bosnische Serviërs. De oorlogsschade is ook hier nog steeds heel goed zichtbaar.

Rand van de Oude Binnenstad van Sarajevo.

In Sarajevo hebben we een vrije dag. Jan en ik besluiten ‘s-ochtends onze tijd te gebruiken voor het rondwandelen door de stad. In de middag sluiten we aan bij een excursie naar het ‘Tunnel of Hope’ museum, de ruïne van de bobsleebaan van de Olympische Winterspelen in ’84 en een joods kerkhof.

Permanente tentoonstelling ‘Srebrenica’ van Tarik Samarah. Foto: Galerija110795.

Tijdens onze wandeltocht lopen we tegen een foto-expositie aan die over de genocide in Srebenica tijdens de Balkanoorlog gaat. De Bosnische documentaire fotograaf Tarik Samarah heeft in zwart/wit beelden de dramatische gevolgen en voor een deel niet genezen trauma’s van Srebrenica vastgelegd. Ik voel me als Nederlander met dit drama verbonden omdat Nederland op dat moment zijn VN verplichting uitvoerde en een bataljon Dutchbat soldaten daar had gestationeerd. Ondanks hun aanwezigheid zijn er tijdens de genocide meer dan 8000 Bosnische moslims vermoord door Serviërs. Omdat de VN, Nederlandse regering waaronder toenmalig minister van Defensie Joris Voorhoeve en de legerleiding aldaar geen flauw benul hadden van oorlog voeren. Ik was gebroken toen ik uit de expositie kwam. En teleur gesteld in mijn eigen land. Want bij ons gaat de berichtgeving over Srebrenica vooral over de Dutchbatsoldaten die daar het nauw werden gedreven. En nabestaanden die bij ons verhaal komen halen maar geen gehoor vinden. Een bezoek aan Srebenica had ik wel passend gevonden maar zat niet in het reisprogramma.

In de middag gaan we met gids Mohamed mee, die zelf 17 was toen Sarajevo belegerd werd. Tijdens de rit door de stad vertelt hij van elke plek wat daar tijdens is gebeurd: ‘Hier stonden gebouwen die volledig met de grond gelijk gemaakt zijn. Hier kon je niet oversteken, want dan kwam je in het vizier van scherpschutters en werd je doodgeschoten. Hier vond nog een beetje voedselhandel plaats’. Etc, etc. Mohamed is tijdens de Balkanoorlog opgeleid tot soldaat en heeft alle jaren van de oorlog meegevochten. Ik vond het heel bijzonder om de oorlogsverhalen van Sarajevo te horen van iemand die de hele oorlog persoonlijk had meegemaakt. Uiteindelijk studeerde hij na de oorlog af als tandarts, maar houd hij meer van het gidsenwerk.

Restanten van de bobsleebaan van de Olympische Winterspelen uit ’84.

De Tunnel of Hope is een locatie vlak buiten Sarajevo. Van hieruit is een tunnel gegraven onder het vliegveld door naar de stad en gebruikt om deze nog een beetje te voorzien van o.a. voedsel, medicijnen en brandstof. De locatie ziet er nu uit als een toeristenfuik en ik vond het fotografisch niet interessant. Maar als je daar doorheen prikt en je beseft wat hier is gebeurd, kun je een beetje meebeleven hoe het geweest moet zijn om door de 800 meter lange tunnel waarin je niet rechtop kunt staan goederen te vervoeren.

De bobsleebaan ligt boven op een berg in de buurt van Sarajevo. Tijdens de oorlog is de locatie ook gebruikt door Serviërs om de stad onder vuur te nemen. Alle gebouwen van de Olympische Winterspelen die nog staan zijn zwaar verpaupert. Maar de bobsleebaan wordt sinds 2014 gerenoveerd om hem uiteindelijk weer als bobsleebaan in gebruik te nemen. Nu zit de baan vol graffiti met uitingen over de oorlog en de situatie van vandaag de dag en ziet deze er zeer obscuur uit. Een beetje als de restanten van de Berlijnse Muur.

De laatste locatie die we vandaag bezoeken is de Oude joodse begraafplaats van Sarajevo Staro jevrejsko groblje u Sarajevu. Ook deze begraafplaats heeft in de vuurlinie gelegen en zelfs op de zerken zijn hiervan diepe sporen terug te vinden.

Kogelgaten in de gedenkstenen van de Oude joodse begraafplaats in Sarajevo.

Tja, wat kun je verder nog allemaal doen in 1,5 dag Sarajevo? Ik denk dat wij onze tijd in Bosnië en Herzegovina goed besteed hebben en veel aandacht hadden voor de ellende van de Balkanoorlog. Maar gelukkig ook voor de huidige situatie en de ‘gewone’ toeristische attracties. De ervaring en wat ik heb gezien en gehoord, heeft diepe indruk op mij gemaakt. Dit zie ik als een verrijking voor mezelf.

Mooi licht tijdens de zonsondergang in Sarajevo.

Nog een laatste blik op Sarajevo om vervolgens het land via Visegrad te verlaten naar Servië.

Naast dat Visegrad een bekende grensplaats is vanwaar je van Bosnië naar Servië komt, is de stad ook bekend om zijn brug over de Drina uit het Osmaanse rijk: de Mehmed Pasa Sokolovicbrug.

Een brug met een duistere rol in de Balkanoorlog. In 1992 zouden honderden burgers afgeslacht zijn en vanaf deze brug in de rivier de Drina gedumpt.

Mooi, maar ook verdrietig zijn de begraafplaatsen in Bosnië Herzegovina.

Een kerkhof vol slachtoffers uit de Balkanoorlog.

De periode van overlijden is een rode draad over het kerkhof.

De ervaring en wat ik heb gezien en gehoord, heeft diepe indruk op mij gemaakt. Dit zie ik als een verrijking voor mezelf en geeft mij vooral een intensere kijk op de wereld. Via Visegrad rijden we Servië in en begint een nieuw hoofdstuk van onze reis.